श्रीक्षेत्र शक्तिपीठ धाम
"ज्ञानं शक्तिं च मोक्षं च, यत्र तत्र समाश्रिता। तां देवि प्रणतोऽस्म्यहम्, या ब्रह्मसाक्षात्कारिणी॥"
प्रेरणास्थान आणि मार्गदर्शक
आई तुळजाभवानी – तुळजापूर
आई तुळजाभवानी देवी हे महाराष्ट्रातील एक प्राचीन आणि पवित्र शक्तीपीठ आहे, जे सोलापूर जिल्ह्यातील तुळजापूर गडावर वसलेले आहे. देवी भवानी ही दुर्गेचेच एक रूप असून ती रक्षण करणारी, संकटांचा नाश करणारी आणि भक्तांना विजय प्रदान करणारी माता मानली जाते. देवीच्या या रूपाची उपासना फार प्राचीन काळापासून केली जाते. असे मानले जाते की, भवानी देवीने महिषासुरासारख्या राक्षसांचा संहार करून धर्माचे रक्षण केले. मंदिराची रचना दगडी असून त्याचा इतिहास राष्ट्रकूट व चालुक्य राजवटीपर्यंत जातो. तुळजाभवानीची मूर्ती काळ्या पाषाणात कोरलेली असून तिचा तेजस्वी, करारी आणि वात्सल्ययुक्त रूप भाविकांना आकर्षित करतो.
छत्रपती शिवाजी महाराज हे तुळजाभवानी देवीचे परमभक्त होते. त्यांच्या स्वराज्य स्थापनेच्या संकल्पामागे भवानीमातेचा आशीर्वाद होता, असे मानले जाते. भवानी तलवारही देवीकडून त्यांना प्राप्त झाल्याची अख्यायिका आहे. त्यामुळे तुळजाभवानी देवी ही केवळ धार्मिक नव्हे तर राजकीय आणि सांस्कृतिक प्रेरणास्थान देखील आहे. नवरात्रोत्सवाच्या काळात लाखो भक्त देवीच्या दर्शनासाठी तुळजापूर येथे येतात. ओटी, साडी, नारळ, आणि बेलाचं अर्पण करून भक्त देवीला आपली श्रद्धा अर्पण करतात. ही देवी संकटांपासून रक्षण करणारी, आत्मबल वाढवणारी आणि विजयदायिनी म्हणून आजही लाखो भक्तांच्या श्रद्धेचे केंद्र आहे.
महालक्ष्मी देवी – अंबाबाई, कोल्हापूर
कोल्हापूरची अंबाबाई म्हणजेच श्री महालक्ष्मी देवी हे संपूर्ण भारतातील एक महत्त्वाचे आणि प्रसिद्ध शक्तीपीठ आहे. देवी लक्ष्मी ही भगवान विष्णूची अर्धांगिनी असून ती ऐश्वर्य, समृद्धी, धर्म, आणि सौंदर्य यांची अधिष्ठात्री देवी मानली जाते. कोल्हापूर येथील महालक्ष्मी मंदिर हे सुमारे 1300 वर्षांहून अधिक जुने आहे. चालुक्य काळात (सुमारे 7व्या-8व्या शतकात) हे मंदिर बांधले गेले असून, आजही त्याची शिल्पकला आणि रचना प्राचीन वास्तुकलेचा अद्भुत नमुना म्हणून ओळखली जाते. देवीची मूर्ती काळ्या पाषाणाची असून ती सिंहवाहिनी आहे – चार हातांमध्ये श्रीफल, गदा, पानपात्र व ढाल आहे. या देवीला ‘करवीर निवासिनी’ असेही म्हटले जाते, कारण कोल्हापूरचे प्राचीन नाव ‘करवीर’ होते.
अंबाबाई ही केवळ लक्ष्मीच नव्हे, तर शक्तीचे रूपही आहे. असे मानले जाते की, इथे महिषासुराचा संहार झाल्यानंतर देवीने करवीर नगरीत कायमचा वास केला. विशेष म्हणजे, या शक्तीपीठामध्ये श्री विष्णूंच्या अर्धांगिनी लक्ष्मी आणि काशीच्या अन्नपूर्णा या दोघी बहिणींचा एकत्र आशीर्वाद मिळतो, असे स्थान फारच दुर्मिळ आहे. नवरात्र, किर्तन, रथोत्सव, आणि कार्तिक पौर्णिमेला येथे लाखो भाविक दर्शनासाठी येतात. दक्षिण भारतातील काही संत, तसेच समर्थ रामदासस्वामी, संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर यांचाही या देवीवर अतीव विश्वास होता. अंबाबाई हे कोल्हापूरकरांचं आराध्यदैवत असून, आजही अनेक लोक कोणतेही शुभकार्य देवीच्या आशीर्वादाशिवाय करत नाहीत. श्री अंबाबाई म्हणजे श्रद्धा, भक्ती आणि संपत्तीचं साक्षात रूप आहे.
रेणुका माता – माहूर (नांदेड, महाराष्ट्र)
रेणुका माता हे महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तीपीठांपैकी एक पूर्ण शक्तीपीठ आहे. हे पवित्र स्थान नांदेड जिल्ह्यातील माहूरगडावर वसलेलं असून, देवी रेणुका ही जमदग्नि ऋषींची पत्नी आणि भगवान परशुरामांची माता म्हणून पूजली जाते. ही देवी मातृत्व, त्याग, आणि शुद्धतेचं प्रतिक आहे. माहूर हे देवीच्या कृपेसाठी ओळखलं जातं आणि विशेषतः नवरात्रोत्सवात लाखो भक्त देवीच्या चरणी नतमस्तक होतात. डोंगरावर वसलेलं हे मंदिर निसर्गाच्या सान्निध्यात असून, इथे पोहोचल्यावर एक वेगळाच अध्यात्मिक अनुभव मिळतो.
पौराणिक कथा सांगते की रेणुका देवीने अत्यंत पतिव्रता आणि व्रतशील जीवन जगलं. एक प्रसंगी तिची तपशक्ती ढळल्यामुळे जमदग्नि ऋषींनी रागावून पुत्र परशुरामाला तिचा वध करण्याचा आदेश दिला. परशुरामाने पित्याची आज्ञा पाळली, पण नंतर त्याच्या भक्तीमुळे देवीला पुनर्जन्म प्राप्त झाला. म्हणूनच रेणुका मातेचं माहूरमधील मंदिर 'पुनर्जन्माची देवी' म्हणून ओळखलं जातं. या परिसरात अनुसया माता मंदिर, श्री दत्त मंदिर, आणि परशुराम कुंड ही अन्य तीर्थस्थळेही आहेत. रेणुका माता भक्तांच्या जीवनात मायेचा आश्रय, शक्तीचं प्रेरणास्रोत आणि संकटांपासून रक्षण करणारी मातृशक्ती आहे.
सप्तशृंगी देवी – वणी (नाशिक जिल्हा, महाराष्ट्र)
सप्तशृंगी देवीचे मंदिर महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यातील वणी गावाजवळ सात डोंगरांच्या कुशीत वसलेले आहे. ही देवी साडेतीन शक्तीपीठांपैकी "अर्धे शक्तीपीठ" मानली जाते आणि भाविकांसाठी अत्यंत श्रद्धास्थान आहे. ‘सप्तशृंगी’ म्हणजे ‘सात शिखरांची देवी’, असे तिच्या नावाचं अर्थ लावला जातो. देवीचा मूळ पुराणकथांतील संदर्भ देवी भागवत आणि मार्कंडेय पुराणात आढळतो. असे मानले जाते की, महिषासुराचा वध करण्यासाठी देवी दुर्गा अनेक शक्तिरूपात अवतरली, त्यातीलच एक शक्तिरूप म्हणजे सप्तशृंगी माता.
मंदिरातील देवीची मूर्ती सुमारे ८ फूट उंच असून, तिच्या अठरा हातात विविध शस्त्रे आहेत – जसे की त्रिशूल, तलवार, गदा, शंख, चक्र इ. देवी अत्यंत तेजस्वी आणि भव्य रूपात आहे. मंदिराच्या सभोवताल सात उंच डोंगर आहेत आणि मंदिरात पोहोचण्यासाठी सुमारे ५५० पायऱ्या चढाव्या लागतात. अलीकडे येथे रोपवे सुविधा उपलब्ध झाली आहे, ज्यामुळे वयोवृद्ध आणि अशक्त भक्तांसाठी सहज प्रवेश शक्य झाला आहे.
सप्तशृंगी देवीचं दर्शन घेण्यासाठी विशेषतः नवरात्रोत्सव, चैत्र पौर्णिमा, आणि श्रावण महिन्यात हजारो भक्त येतात. येथील परंपरा, भक्तीपूर्ण वातावरण, आणि निसर्गसौंदर्य हे सगळं एकत्र येऊन भाविकांच्या मनाला अपार शांती व श्रद्धा देतात. असेही मानले जाते की संत ज्ञानेश्वर महाराज व संत नामदेवांनी देखील येथे येऊन देवीच्या चरणी भक्ती अर्पण केली होती. सप्तशृंगी देवी ही संकटांपासून वाचवणारी, भक्तांच्या इच्छा पूर्ण करणारी, आणि त्याग, शक्ती व करूणेचं मूर्त स्वरूप आहे.
श्री दत्तगुरू – त्रिमूर्तींचं अद्वितीय स्वरूप
श्री दत्तगुरू, ज्यांना "दत्तात्रेय" असेही म्हटले जाते, हे ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश – या त्रिमूर्तींच्या संयोगातून प्रकटलेले अद्वितीय दैवी रूप आहे. त्यांचे नाव "दत्तात्रेय" म्हणजे ‘अत्री ऋषींचा दत्त (प्राप्त) पुत्र’ असा अर्थ घेतला जातो. दत्तगुरू हे ऋषी अत्री व माता अनुसया यांचे पुत्र असून, अध्यात्म, योग, तप, आणि आत्मसाक्षात्कार यांचे मूर्तिमंत प्रतिक मानले जातात. त्यांच्या तीन डोक्यांनी ब्रह्मा-विष्णू-महेशाचे ज्ञान दर्शवले जाते, तर चार हातांत शंख, चक्र, गदा आणि कमंडलू ही दैवी आयुधे असतात.
श्री दत्तगुरूंचे जीवन हे योग, तपश्चर्या, आणि गुरुतत्त्व यांचं विलक्षण उदाहरण आहे. त्यांनी अनेक अवतार घेऊन जगाला ज्ञान व मोक्षाचा मार्ग दाखवला. श्रीपाद श्रीवल्लभ, नृसिंह सरस्वती, गजानन महाराज आणि श्री स्वामी समर्थ हे सर्व त्यांचे अवतार मानले जातात. दत्तगुरूंची उपासना महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्रप्रदेश आणि गुजरातमध्ये विशेष लोकप्रिय आहे. त्यांच्या प्रमुख क्षेत्रांमध्ये गणगापूर (कर्नाटक), औदुंबर, नरसोबाची वाडी, अक्कलकोट, गिरीनार पर्वत (गुजरात) इ. येतात.
दत्तगुरू भक्तांना अध्यात्मिक दृष्टिकोन देतात आणि सांगतात की "गुरूशिवाय ज्ञान नाही". ते २४ गुरूंपासून शिक्षण घेतल्याचे उदाहरण देऊन आपल्या भोवती असलेल्या प्रत्येक गोष्टीतून शिकण्याचा संदेश देतात. त्यांनी समाजाला निष्ठा, भक्ती, आत्मनिरीक्षण, आणि त्याग यांचे महत्व पटवून दिले. दत्तगुरू हे फक्त एक देव नाहीत, तर एक मार्गदर्शक शक्ती, एक गुरुतत्त्व, जे प्रत्येक भक्ताच्या अंतरात्म्यात प्रकट होण्यासाठी सदैव सिद्ध आहे.
नवनाथ – योगी परंपरेचे दिव्य स्तंभ
नवनाथ हे नाथ संप्रदायातील नव शक्तिपुंज योगी असून, त्यांना श्री दत्तात्रेयांचा आशीर्वाद प्राप्त झाला आहे, असे मानले जाते. नवनाथांचा धर्म, जात, देश यांच्या पलीकडील एकमेव उद्देश होता – धर्मसंस्थापना, मानवकल्याण आणि अध्यात्मिक उत्थान. त्यांच्या कार्यामुळे नाथ संप्रदाय महाराष्ट्रात, गुजरात, कर्नाटक, उत्तर भारत आणि नेपाळपर्यंत पसरला. हे नाथयोगी केवळ साधू नव्हते, तर अध्यात्म, सिद्धी, तांत्रिक विद्या, मंत्र-तंत्र, आणि लोककल्याणासाठी झटणारे सिद्धपुरुष होते.
नवनाथांचे नाव: मच्छिंद्रनाथ, गोरक्षनाथ, जलंधरनाथ, कर्पुरीनाथ, चरपटीनाथ, कनिफनाथ, गहिनीनाथ, भरद्वाजनाथ, रेवणनाथ.
त्यांपैकी मच्छिंद्रनाथ आणि गोरक्षनाथ हे सर्वात प्रसिद्ध असून, गोरक्षनाथ हे योगविद्येचे महान आचार्य मानले जातात. त्यांच्या मार्गदर्शनाने हठयोग व साधना तंत्र विकसित झाली. महाराष्ट्रात गहिनीनाथ हे संत नामदेव व संत ज्ञानेश्वर यांचे गुरू होते. त्यांनी योगातून आत्मसाक्षात्कार साधून समाजात कार्यरत संत निर्माण केले.
नवनाथ संप्रदाय हे अत्यंत गूढ आणि रहस्यमय असून, या नाथांच्या कथांमध्ये अनेक अद्भुत लीलांची वर्णने आढळतात. या कथा भक्तांना केवळ श्रद्धा देत नाहीत, तर शक्ती, समर्पण, आणि विवेक यांचं मूर्त स्वरूप दाखवतात. नवनाथांची उपासना केल्याने घरातील वाईट शक्तींचा नाश होतो, संकटांपासून रक्षण मिळते आणि साधकाला अध्यात्माच्या मार्गावर बल मिळतं. महाराष्ट्रात नवनाथांची ओवी किंवा गाथा म्हणून त्यांच्या भक्तीगीतांचा प्रसार आहे, ज्यामुळे घराघरांत त्यांचं स्मरण अखंड सुरू असतं.
श्री स्वामी समर्थ महाराज – अक्कलकोट निवासीत दत्तावतार
श्री स्वामी समर्थ महाराज हे श्री दत्तगुरूंचे अवतार मानले जातात आणि त्यांनी महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यातील अक्कलकोट या पवित्र भूमीत आपले वास्तव्य केले. स्वामी महाराजांचे जन्मस्थान अज्ञात असून, ते हिमालय, नेपाळ, काशी, बद्रीकेदार अशा अनेक तीर्थक्षेत्रांत भ्रमण करून शेवटी अक्कलकोटमध्ये स्थिर झाले. तेथे त्यांनी ३० वर्षांहून अधिक काळ भक्तांच्या कल्याणासाठी वावरला. "स्वामी समर्थ" हे नाव त्यांनीच भक्तांच्या हाकेला उत्तर देताना उच्चारले – "आम्ही कोण? आम्ही स्वामी समर्थ!" आणि तेव्हापासून ते स्वामी समर्थ म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
स्वामी महाराज हे सर्वसामान्य जनतेचे रक्षक, मार्गदर्शक, आणि आध्यात्मिक आधारस्तंभ होते. त्यांच्या वाणीला, स्पर्शाला, आणि दृष्टीलाही विलक्षण दिव्यता होती. ते भक्तांना फक्त शब्दानेच नव्हे, तर दृष्टिक्षेपानेही दुःखमुक्त करीत असत. त्यांची शिकवण साधी, पण अत्यंत प्रभावी होती – "भक्ति करा, गुरूसी शरण जा, श्रद्धा ठेवा." त्यांचं जीवन हे योग, तप, ज्ञान, आणि भक्ती यांचं समर्पण आहे.
अक्कलकोट येथे त्यांचं वटवृक्षाखालील स्थान, समाधीस्थान, आणि नित्य होत असलेली नवसपूर्तीची अनुभूती हे त्यांच्या आजही चालू असलेल्या चैतन्याचं दर्शन घडवतात. त्यांची स्तुती "स्वामी समर्थ तारक मंत्र" किंवा "स्वामी समर्थ जप" म्हणून अखंड केली जाते. महाराष्ट्रातील, विशेषतः विदर्भ आणि मराठवाडा भागातील कोट्यवधी लोकांसाठी स्वामी समर्थ म्हणजे जिवंत देव आहेत. भक्तांच्या विश्वासाने हे स्पष्ट होते की स्वामी अजूनही कार्यरत आहेत, आणि आजही संकटांपासून तेच वाचवतात.
गजानन महाराज – शेगावचे चमत्कारिक योगी
श्री गजानन महाराज हे उन्नत योगी, संत, आणि सिद्धपुरुष होते, जे बुलढाणा जिल्ह्यातील शेगाव येथे १८७८ साली अचानक प्रकट झाले. त्यांचं जन्मस्थान, वंश, आणि पूर्वायुष्य आजही गूढ आहे, म्हणूनच त्यांना "अवधूत" म्हटलं जातं. ते परब्रह्मस्वरूप मानले जातात – जे नांव, रूप, जात, धर्माच्या पलीकडील आहेत. शेगावमध्ये त्यांच्या आगमनाच्या दिवशीच त्यांच्या चमत्कारी कृतीमुळे लोक त्यांना नमस्कार करू लागले, आणि अल्पावधीतच त्यांची ख्याती दूरदूरपर्यंत पसरली.
गजानन महाराजांचं जीवन अत्यंत साधं, पण दैवी सामर्थ्याने परिपूर्ण होतं. त्यांनी भक्तांच्या व्याधी, संकटं, आणि मानसिक क्लेश दूर करून त्यांना आध्यात्मिक मार्गाकडे वळवलं. अनेक वेळा ते उपास, मौन, ध्यान आणि ध्यानस्थितीत असत. त्यांच्या भोवती सतत भक्तांची गर्दी असे. त्यांच्या वाणीतील गूढ संकेत, थेट कृपा, आणि चमत्कार यांमुळे अनेक जणांचे जीवनच बदलले. ते म्हणत – "या ! भक्ताशी भक्तवत वागीन..." म्हणजेच, जे भक्ताने प्रेमाने मागितलं, ते त्यांनी दिलं.
त्यांनी अहंकार, अज्ञान, आणि दुःखांचा नाश केला, आणि भक्तांना "नामस्मरण" व "सेवा" यांचा संदेश दिला. शेगावचे मंदिर हे आज लाखो भक्तांचे श्रद्धास्थान आहे, आणि गजानन महाराज संस्थान एक महान सामाजिक सेवा करणारी संस्था बनली आहे. त्यांचा "श्री गजानन विजय ग्रंथ" हा त्यांच्या जीवनातील चमत्कार व उपदेशांचं महान दस्तावेज मानला जातो, जो हजारो भक्त दररोज श्रद्धेने वाचतात.
गजानन महाराज आजही अनेकांच्या जीवनात दैवी कृपेचा जिवंत स्रोत आहेत. त्यांचे शब्द – "गण गण गणात बोते" – हे भक्तांच्या ओठांवर नेहमी असतात, कारण त्या मंत्रात संरक्षण, शक्ती, आणि श्रद्धेचा संगम आहे.
छत्रपतींचे आध्यात्मिक गुरू – समर्थ रामदास स्वामी
समर्थ रामदास स्वामी हे मराठी संत परंपरेतील एक तेजस्वी, प्रेरणादायी आणि क्रांतिकारी संत होते. त्यांचा जन्म इ.स. १६०८ साली जांब (तालुका घनसावंगी, जि. जालना) येथे झाला. त्यांचे मूळ नाव नारायण सूर्याजी ठाकरे. बालपणापासूनच रामभक्तीचा त्यांच्यावर प्रभाव होता. वयाच्या १२व्या वर्षी त्यांनी घर त्यागून रामनाम जप करत संन्यास स्वीकारला आणि पुढे "समर्थ रामदास" या नावाने संपूर्ण महाराष्ट्रात ओळखले गेले.
रामदास स्वामींनी आयुष्यभर शिवाजी महाराजांचे आध्यात्मिक मार्गदर्शन केले. त्यांच्या उपदेशाने शिवाजींना राज्यकारभारात धर्म, नीती, आणि जनकल्याणाची दिशा मिळाली. रामदासस्वामींनी महाराष्ट्रभर ११ मारुती मंदिरे स्थापन करून बल, बुद्धी, आणि भक्तीचा संदेश दिला. त्यांनी "दासबोध", "मनाचे श्लोक", "करुणाष्टके", "शिवलीला अमृत", इ. ग्रंथरचना केली, ज्यांतून त्यांनी वैराग्य, धर्मपालन, स्वराज्याची संकल्पना आणि मनोनिग्रह यांचं गूढ साधं करून सांगितलं.
त्यांच्या "मनाचे श्लोक" हे आत्मबल, सकारात्मक विचार, आणि आचारधर्म शिकवणारे अमूल्य ग्रंथ आहेत – "वेडेपणा सोडूनि दे मना रे..." अशा श्लोकांतून ते मनाला प्रबोधन करतात. त्यांनी समाजात एकोपा, धर्माचरण, आणि राष्ट्रभक्ती यांचे बळ निर्माण केले. समर्थ रामदास हे सक्रिय आध्यात्मिक नेता होते – जे उपदेश करीतच नव्हते, तर कर्तृत्वाच्या आधारे आध्यात्मिक उन्नती आणि सामाजिक सुधारणा घडवून आणत होते.
आजही सज्जनगड येथे त्यांच्या समाधीला लाखो भक्त भेट देतात. समर्थ रामदास हे रामभक्तीतून राष्ट्रसेवा करणारे संत होते, ज्यांच्या विचारांनी आजही नव्या पिढीला प्रेरणा मिळते.